نور سیاه

لات و منات

ادیب‌الممالک فراهانی شاعر برجسته‌ای است. دیوان شعرش برای کسی که به قول بهار فارسی شناسد و بهای او، دریایی است. شاعری توانا بوده و شعرش پر از ظرائف فنی است. تأمل در شعرش آموختنی و لذت‌بخش است. دست‌کم برای من این‌چنین است. حرف من اینجا دربارۀ فرم و فن شعر اوست. هرچند بخشی از محتوای شعرش نیز در شمار عقاید پیشرو عصرش بوده و ارج خود را دارد.

به این بیت‌ها توجه کنید. از قصیده‌ای است که فحوای سیاسی و انتقادی تند و روزگانی دارد. در نکوهش از«تروربازی فرقۀ دیموکرات» در صدر مشروطه:
اینک دموکرات پی انقلاب ملک
تهدید کرده کرد و لر و ترک و تات را

مشتی منات داده به یک جوقه مرد لات
تا نو کند پرستش لات و منات را

لات از پی منات، بتان را برد نماز
تجدید کرده بتکدهٔ سومنات را (۱)

چند نکته گفتنی است:
۱.لات و منات نام بت‌های معروف و مهم عصر جاهلیت است. به قول ادیب‌الممالک:
فرو چینی اساس ظلم را از صفحهٔ دنیی
چنان کز کعبه دست حق منات و لات و العزی (۲)

۲. لات چنانکه دیدیم هم نام بتی عتیق است و هم لغتی عامیانه است به معنی ولگرد و اوباش. باز به قول ادیب‌الممالک:
اندرین حمام جمعی لات‌ولوت و خواروزار
دست‌ها آماس‌کرده پای‌ها پرآبله (۳)

۳.منات هم نام آن بت کهن است و هم پول و مسکوکی روسی است (لغتنامه دهخدا).

۴. سومنات (نام بتخانۀ معروف که سلطان محمود غزنوی به قول فرخی آن را بکند و بسوخت) هم خوش و بجا نشسته است، هم برای تکمیل ایهام و تناسب لات و منات و نماز و بت و بتکده. و هم جناسش با منات که در این بیت معروف سعدی هم هست:
بتی دیدم از عاج در سومنات
مرصع چو در جاهلیت منات

حرف ادیب‌الممالک این است که فرقۀ دموکرات دست‌نشانده بیگانگان است و به تحریک و هزینۀ اجانب، لات‌ولوت را اجیر کرده تا با ترور، اسلام را از بین ببرد و کفر را بیاورد. این سخن را در هر روزنامه‌ای می‌شد خواند اما آنچه این سخن سیاسی را تبدیل به شعر کرده، همین بازی‌های زبانی است.
هنر جالب ادیب‌الممالک این است که در بافتی که در چارچوب معیارهای فنی شعر کلاسیک است، با اقتدار و تسلط، از معنای جدید و روزآمد لات و منات استفاده کرده برای ایهام‌سازی و زبان‌آوری و زنجیره‌ای استوار از تناسب و ایهام خلق کرده و از سخن سادۀ پیش‌پاافتادۀ روزنامه‌ای، «شعر» ساخته است.

امروز در صفحۀ شخصی دوست شاعر، محمدرضا طاهری هم همین فن و ترفند زبانی را دیدم:
من آن خلیلِ به‌آتش‌نشسته‌ام که خدا
دریغ کرده از او رنگ و بوی گل‌ها را

تبربه‌دوش به دنبال خویش می‌گردم
که بشکنم مگر این «لات» بی‌سروپا را

تناسب میان خلیل و آتش و گل و تبر و شکستن بت پیداست. آنچه بیت را برکشیده و رونق داده همین ایهام لات است.

گنجینۀ شعر کلاسیک سرشار است از تجربه‌های موفق و ناموفق شاعران پیشینه. شاعری موفق خواهد بود که خود را از این گنجینه بی‌نیاز نبیند.

پانوشت
۱. زندگی و شعر ادیب‌الممالک فراهانی، علی موسوی گرمارودی، تهران، قدیانی، چاپ دوم،۱۳۸۶ ، ص۲۲.
۲.همان، ص۵۱۳.
۳.همان،ص۳۹۲.


https://www.tg-me.com/us/نور سیاه/com.n00re30yah

Telegram

نور سیاه

یادداشت‌های ایرانشناسی میلاد عظیمی
@MilaadAzimi

www.tg-me.com/us/نور سیاه/com.n00re30yah/913

14.0K viewsedited  Mar 30, 2022 at 11:39

لات و منات

ادیب‌الممالک فراهانی شاعر برجسته‌ای است. دیوان شعرش برای کسی که به قول بهار فارسی شناسد و بهای او، دریایی است. شاعری توانا بوده و شعرش پر از ظرائف فنی است. تأمل در شعرش آموختنی و لذت‌بخش است. دست‌کم برای من این‌چنین است. حرف من اینجا دربارۀ فرم و فن شعر اوست. هرچند بخشی از محتوای شعرش نیز در شمار عقاید پیشرو عصرش بوده و ارج خود را دارد.

به این بیت‌ها توجه کنید. از قصیده‌ای است که فحوای سیاسی و انتقادی تند و روزگانی دارد. در نکوهش از«تروربازی فرقۀ دیموکرات» در صدر مشروطه:
اینک دموکرات پی انقلاب ملک
تهدید کرده کرد و لر و ترک و تات را

مشتی منات داده به یک جوقه مرد لات
تا نو کند پرستش لات و منات را

لات از پی منات، بتان را برد نماز
تجدید کرده بتکدهٔ سومنات را (۱)

چند نکته گفتنی است:
۱.لات و منات نام بت‌های معروف و مهم عصر جاهلیت است. به قول ادیب‌الممالک:
فرو چینی اساس ظلم را از صفحهٔ دنیی
چنان کز کعبه دست حق منات و لات و العزی (۲)

۲. لات چنانکه دیدیم هم نام بتی عتیق است و هم لغتی عامیانه است به معنی ولگرد و اوباش. باز به قول ادیب‌الممالک:
اندرین حمام جمعی لات‌ولوت و خواروزار
دست‌ها آماس‌کرده پای‌ها پرآبله (۳)

۳.منات هم نام آن بت کهن است و هم پول و مسکوکی روسی است (لغتنامه دهخدا).

۴. سومنات (نام بتخانۀ معروف که سلطان محمود غزنوی به قول فرخی آن را بکند و بسوخت) هم خوش و بجا نشسته است، هم برای تکمیل ایهام و تناسب لات و منات و نماز و بت و بتکده. و هم جناسش با منات که در این بیت معروف سعدی هم هست:
بتی دیدم از عاج در سومنات
مرصع چو در جاهلیت منات

حرف ادیب‌الممالک این است که فرقۀ دموکرات دست‌نشانده بیگانگان است و به تحریک و هزینۀ اجانب، لات‌ولوت را اجیر کرده تا با ترور، اسلام را از بین ببرد و کفر را بیاورد. این سخن را در هر روزنامه‌ای می‌شد خواند اما آنچه این سخن سیاسی را تبدیل به شعر کرده، همین بازی‌های زبانی است.
هنر جالب ادیب‌الممالک این است که در بافتی که در چارچوب معیارهای فنی شعر کلاسیک است، با اقتدار و تسلط، از معنای جدید و روزآمد لات و منات استفاده کرده برای ایهام‌سازی و زبان‌آوری و زنجیره‌ای استوار از تناسب و ایهام خلق کرده و از سخن سادۀ پیش‌پاافتادۀ روزنامه‌ای، «شعر» ساخته است.

امروز در صفحۀ شخصی دوست شاعر، محمدرضا طاهری هم همین فن و ترفند زبانی را دیدم:
من آن خلیلِ به‌آتش‌نشسته‌ام که خدا
دریغ کرده از او رنگ و بوی گل‌ها را

تبربه‌دوش به دنبال خویش می‌گردم
که بشکنم مگر این «لات» بی‌سروپا را

تناسب میان خلیل و آتش و گل و تبر و شکستن بت پیداست. آنچه بیت را برکشیده و رونق داده همین ایهام لات است.

گنجینۀ شعر کلاسیک سرشار است از تجربه‌های موفق و ناموفق شاعران پیشینه. شاعری موفق خواهد بود که خود را از این گنجینه بی‌نیاز نبیند.

پانوشت
۱. زندگی و شعر ادیب‌الممالک فراهانی، علی موسوی گرمارودی، تهران، قدیانی، چاپ دوم،۱۳۸۶ ، ص۲۲.
۲.همان، ص۵۱۳.
۳.همان،ص۳۹۲.


https://www.tg-me.com/us/نور سیاه/com.n00re30yah

BY نور سیاه